In samenwerking met het Kennisinstituut V&VN worden in deze rubriek verpleegkundige en verzorgende richtlijnen behandeld.¹ In dit nummer is dit de handreiking Veilig werken met cytostatica in de wijk. Die is ontwikkeld door Pallas-P95, in opdracht van V&VN en ZonMw, en gepubliceerd in januari 2025.²

Aanleiding

In 2015 heeft het Integraal Kankercentrum Nederland (IKNL) de handreiking Veilig omgaan met cytostatica gepubliceerd. Die behelst adviezen over het geven van cytostatica, verzorgen van patiënten, schoonmaken van ruimten en noodsituaties. Deze handreiking vermeldt niet hoe veilig met cytostatica kan worden gewerkt bij zwangere vrouwen, vrouwen die borstvoeding geven en mensen met een kinderwens. Cytostatica zijn schadelijk voor de voortplanting, het ongeboren kind en kinderen die borstvoeding krijgen. Daarnaast ontbreken adviezen voor mensen die een blaasinstillatie achter de rug hebben of mensen die misselijk zijn en/of overgeven. De nieuwe handreiking voldoet wel aan deze kennisbehoeften.

Wat zijn cytostatica?

Cytostatica zijn medicijnen die helpen de groei van cellen in het lichaam te stoppen. Ze worden vaak gebruikt als kankerbehandeling. Resten van cytostatica kunnen via uitscheidingsproducten terechtkomen in de omgeving van de zorgvrager. Voorbeelden van uitscheidingsproducten zijn speeksel, urine, ontlasting, zweet, wondvocht en braaksel. Mensen in de omgeving van de zorgvrager kunnen hiermee in contact komen en besmet raken met de cytostatica. Dit kan schadelijk zijn, omdat cytostatica niet alleen invloed hebben op kankercellen, maar ook op gezonde cellen in het lichaam. Op de volgende manieren kunnen mensen besmet raken:

• via de huid (direct contact met besmette oppervlakken);
• via de mond (hand-mondcontact);
• via de longen (inademing aerosolen of gassen).

In de wijkverpleging ontstaat een besmetting meestal door direct contact met de huid. Elk cytostaticum kent een eigen risicoperiode; een periode waarin voorzichtigheid en extra beschermende maatregelen nodig zijn. In patiëntfolders wordt hierover uitleg gegeven. Staat er geen uitleg in, dan wordt een risicoperiode van zeven dagen aangehouden.

 Doel handreiking

Het doel van de handreiking Veilig werken met cytostatica in de wijk is zorgmedewerkers in de wijkverpleging handvatten en kennis te bieden voor een veilige werkwijze. De handreiking bevat adviezen over hoe zij zich kunnen beschermen tegen blootstelling aan resten van cytostatica.

Algemene adviezen

Er zijn algemene adviezen opgesteld om de kans op een cytostaticabesmetting kleiner te maken. De adviezen gelden niet alleen voor de wijkverpleging, maar ook voor naasten en mantelzorgers. Behalve deze algemene adviezen krijgen zorgvragers vaak adviezen mee vanuit het ziekenhuis. Het is belangrijk om de adviezen te bespreken met de zorgvrager.

‘Draag bij elke handeling schone nitril-handschoenen’

1. Pas altijd handhygiëne toe volgens protocol.
2. Draag bij elke handeling schone nitril-handschoenen als je in contact kunt komen met uitscheidingsproducten. Deze handschoenen moeten voldoen aan de norm NEN-EN 16523-1:2015+A1:2018.
3. Doe nieuwe handschoenen aan als je in contact bent gekomen met uitscheidingsproducten of dingen die mogelijk besmet zijn.
4. Bekijk per handeling of extra maatregelen nodig zijn.
5. Draag bij spatgevaar een halterschort, neusmondmasker en spatbril. Bijvoorbeeld bij het legen van een po of katheterzak.
6. Leg aan de zorgvrager uit dat je maatregelen neemt om het risico op besmetting te verkleinen.

Aanbevelingen

De handreiking bevat niet alleen algemene adviezen, maar ook specifieke aanbevelingen. Die focussen zich op vijf onderdelen: (1) het geven van cytostatica, (2) verzorgen van de cliënt, (3) huishoudelijke werkzaamheden, (4) afvalverwerking en (5) noodsituaties. Per handeling staat in de handreiking een korte samenvatting van de belangrijkste adviezen per onderdeel. Zie de handreiking voor meer informatie en instructies.

1. Geven van cytostatica

De zorgvrager neemt bij voorkeur zelf de medicatie in. Wanneer je als zorgmedewerker medicatie moet toedienen, neem dan beschermingsmaatregelen in acht.

Voorbereiding

• Pas handhygiëne toe volgens protocol.
• Draag bij elke handeling schone nitril-handschoenen die voldoen aan de norm NEN-EN 16523-1:2015+A1:2018.
• Cytostaticatabletten en -capsules moeten vanuit de verpakking gecontroleerd worden, zet deze niet uit in een weekdoos.
• Draag zorg voor een schone omgeving. Geen eten, drinken, sigaretten of andere medicatie in de buurt.
• Zorg ervoor dat (kleine) kinderen en huisdieren niet in contact komen met cytostatica.
• Controleer altijd de gegevens van de zorgvrager en het medicament en/of er een lekkage is, bijvoorbeeld een lekkende elastomeerpomp.

Uitvoering

• Volg het advies van de apotheek op.
• Laat de zorgvrager de cytostatica zelf uit de verpakking halen. Of de zalf zelf aanbrengen.
• Bekijk per handeling of extra maatregelen nodig zijn.
• Heeft de zorgvrager een lopende elastomeerpomp of medicatiecassette? Vraag dan na hoe de zorgvrager zich voelt en of er mogelijk lekkage van cytostatica uit het systeem is.

2. Verzorgen van de cliënt

Stimuleer de eigen regie van de zorgvrager door de zorgvrager zoveel mogelijk zichzelf te laten verzorgen.

• Pas handhygiëne toe volgens protocol.
• Draag bij elke handeling schone nitril-handschoenen die voldoen aan de NEN-EN 16523-1:2015+A1:2018.
• Draag bij spatgevaar een halterschort, neusmondmasker en spatbril.
• Laat de zorgvrager zichzelf wassen. Als dit niet lukt, gebruik dan wegwerp-washandjes bij het wassen.
• Laat de zorgvrager bij misselijkheid zoveel mogelijk overgeven in het toilet.
• Maak gebruik van meerlaags-keukenrol of -toiletpapier om braaksel en uitscheidingsproducten op te ruimen, zowel door zorgmedewerker als zorgvrager.
• Laat mannen zittend plassen om spatgevaar te voorkomen.
• Spoel het toilet twee keer door met het deksel dicht. Gebruik een celstofonderlegger met plastic zijde naar boven bij het doorspoelen als er geen deksel is.

‘Gebruik bij spatgevaar een halterschort, neusmondmasker en spatbril’

3. Huishoudelijke werkzaamheden

Stimuleer de zorgvrager zoveel mogelijk zelf de huishoudelijke taken uit te voeren. Zorgmedewerkers doen in principe geen huishoudelijke taken. Adviseer de zorgvrager op welke wijze moet worden schoongemaakt.

• Pas handhygiëne toe volgens protocol.
• Draag bij elke handeling schone nitril-handschoenen die voldoen aan de norm NEN-EN 16523-1:2015+A1:2018.
• Gebruik schoonmaakdoeken één keer en spoel deze niet uit, want hierdoor kan het water besmet raken.
• Maak de badkamer schoon met een pH-neutraal of alkalisch schoonmaakmiddel. Na een blaasinstillatie met Bacillus Calmette-Guérin (BCG) wordt chloor gebruikt.
• Gebruik voor iedere ruimte (toilet, wastafel, vloer en muren) een schone schoonmaakdoek en gooi deze na één keer gebruiken weg. Als dit niet kan, was je de gebruikte schoonmaakdoeken meteen.
• Ruim uitscheidingsproducten op met een meerlaags-keukenrol of -toiletpapier.
• Was direct het wasgoed als dit vies is geworden door braaksel of urine (‘besmet wasgoed’). Lukt dit niet, stop het wasgoed dan in een aparte (was)zak om besmetting van ander wasgoed te voorkomen.

4. Afvalverwerking

Afval kan tot zeven dagen resten van cytostatica bevatten. Gebruik zoveel mogelijk wegwerpmateriaal en adviseer dit ook aan de zorgvrager. Zie figuur 1.

Figuur 1 Schema afvalverwerking

5. Noodsituaties

Een noodsituatie is wanneer cytostatica of besmette uitscheidingsproducten lekken of morsen waardoor mensen in de buurt van de zorgvrager besmet kunnen raken. Gebruik in dit geval een calamiteitenpakket dat bijvoorbeeld beschermende kleding en schoonmaakmiddel bevat. Zorg ervoor dat je weet wanneer en hoe dit pakket gebruikt moet worden en waar het te vinden is. Zijn kleding, een stoel en/of bed nat? Stel dan de volgende vragen:

• Waar bevindt zich de lekkage?
• Hoeveel lekkage heeft er plaatsgevonden (druppels of hele plas)?
• Hoelang is er al sprake van een lekkage?
• Heeft de zorgvrager ermee rondgelopen in de woning?
• Is de huid van de zorgvrager/mantelzorger/huishoudelijk hulp of naaste in contact gekomen met de vloeistof? Zo ja, wat heeft diegene hierna gedaan?

Al deze informatie is verwerkt in een samenvatting en informatie voor de zorgvrager op het Kennisplatform van het Kennisinstituut V&VN.³

Praktijkervaring⁴

Christel Jacobs is gespecialiseerd wijkverpleegkundige bij De Zorggroep. Zij heeft meegewerkt aan de vernieuwde handreiking. Ze zegt: ‘Door de samenvatting is het voor de zorgmedewerkers veel duidelijker geworden wat gedaan moet worden als zorgvragers medicijnen krijgen tegen kanker. Voorheen werd veel overgenomen van zorgvragers, terwijl nu de zorgvragers en mantelzorgers gestimuleerd worden om handelingen zelf uit te voeren, bijvoorbeeld wassen en afval weggooien. Wanneer cytostatica worden gemorst, bestaat het risico op besmetting. Dit kan schadelijk zijn voor de zorgmedewerkers, maar het risico hierop is minimaal wanneer je je aan de voorschriften houdt.’ Jacobs’ advies: zorg ervoor dat benodigdheden in het huis van de zorgvrager aanwezig zijn, zodat die gebruikt kunnen worden als het nodig is.

Referenties

1. Kennisinstituut VV. Kennisinstuut V&VN. https://www.venvn.nl/kennisinstituut-v-vn/
2. Kennisinstituut VV. Handreiking Veilig werken met cytostatica: V&VN; 2025. https://kennisplatform.venvn.nl/wp-content/uploads/richtlijnen/2025-Handreiking-Veilig-werken-met-cytostatica-in-de-wijk-def.pdf
3. Kennisinstituut VV. Veilig werken met cytostatica; 2025. https://kennisplatform.venvn.nl/onderwerp/veilig-werken-met-cytostatica/
4. Kennisinstituut VV. Tips voor veiliger gebruik in de wijk van kankermedicijnen; 2025. https://www.venvn.nl/nieuws/tips-voor-veiliger-gebruik-in-de-wijk-van-kankermedicijnen